اهمیت بازار اقلیم کردستان برای چین و صادرکنندگان منطقه
یکی از مدیران تجاری چین در گفت‌وگو با رویترز گفته است: بازار اقلیم کردستان عراق طی دهه‌های آینده برای صادرکنندگان چینی اهمیت استراتژیک دارد. بازار اقلیم کردستان عراق به دلیل موقعیت جغرافیایی، وضعیت سیاسی نیمه‌خودمختار و نیز نیازهای توسعه سریع زیرساختی، به شدت متکی بر واردات کالاهای صنعتی، مصالح ساختمانی و کالاهای مصرفی است.
گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد کالاهای صنعتی، مواد غذایی و مصالح ساختمانی از مهم‌ترین اقلامی هستند که در شهرهای بزرگ کردستان تقاضای بالایی دارند. نکته مهم این است که این واردات تنها از ایران نیست؛ کشورهای متعددی در تأمین نیازهای اقلیم کردستان به‌ویژه ترکیه، چین، امارات و برخی کشورهای اروپایی نقش دارند .
وضعیت کلی تجارت عراق و سهم اقلیم کردستان
عراق در سال‌های اخیر واردات چشمگیری داشته و به فراتر از 80 میلیارد دلار رسیده است. کالاهای وارداتی عمده در عراق عبارت‌اند از: مواد غذایی، دارو، کالاهای تولید شده (Manufactured Goods) مانند ماشین‌آلات، قطعات، کالاهای مصرفی الکترونیکی و کالاهای صنعتی.
در مورد اقلیم کردستان، گزارش‌ها نشان می‌دهد حدود ۸۵درصد از تجارت خارجی منطقه مربوط به واردات است و بسیاری از کالاهای وارد شده در خود منطقه مصرف شده و بر خلاف امارات متحده عربی با هدف صادرات مجدد وارد نمی‌شوند. ترکیه بزرگ‌ترین شریک تجاری خارجی اقلیم کردستان است.
در صادرات اقلیم کردستان، محصولات کشاورزی نقش برجسته‌ای دارند؛ برای مثال در سال ۲۰۲۴ حدود ۱.۴ میلیون تن محصولات کشاورزی (میوه و سبزی) از کردستان به سایر بخش‌های عراق صادر شده‌اند. همچنین در نیمه اول سال ۲۰۲۴، کالاهایی به ارزش ۳.۲۲ میلیارد دلار از طریق مرزها و فرودگاه‌های اقلیم کردستان وارد شده‌اند.
از سوی دیگر، بنا به برخی منابع کردی و عربی و موسسه تحقیقات واشنگتن پست، نزدیک به یک‌سوم واردات ایران به عراق به منطقه کردستان اختصاص دارد، و نیمی از صادرات ایران به عراق از مرزهای تحت کنترل کردستان عبور می‌کند.
کالاهای پرتقاضا در بازار کردستان
عمده ترین اقلام وارداتی به عراق و بازار کردستان شامل موارد زیر می شود:
- ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی
- پلاستیک و محصولات پلاستیکی
- منسوجات: پارچه، پوشاک و کلاه
- مصالح ساختمانی: سنگ، کاشی، سیمان، محصولات معدنی
- قطعات خودرو و تجهیزات جانبی
- چرم و محصولات چرمی
- چوب و محصولات چوبی (مبلمان، تخت، کمد)
- محصولات کشاورزی (میوه، صیفی‌جات)
- غذاهای آماده، کنسروها (به ویژه رب گوجه)
- شیرینی و محصولات قندی
- محصولات دامی و لبنی، روغن نباتی و حیوانی
- آبمیوه و نوشیدنی‌ها
- فلزات گران‌بها
- تجهیزات الکترونیکی (گوشی، لپ‌تاپ، قطعات الکترونیکی)
- لوازم خانگی، لوازم رفاهی و بهداشتی
- دارو و لوازم پزشکی
- خدمات فنی و مهندسی
- آرد و محصولات گندم-غلات
- تخم‌مرغ و محصولات پروتئینی: به عنوان نمونه، عراق در سال ۲۰۲۵ به بزرگ‌ترین واردکننده تخم‌مرغ ترکیه تبدیل شده است.
- کالاهای الکتریکی و لوازم برقی خانگی: در اخبار واردات ترکیه به عراق، کالاهای الکتریکی، تجهیزات برقی، ماشین‌آلات و پلاستیک به عنوان اقلام مهم ذکر شده‌اند.
- چوب و مصنوعات چوبی / مبل: در لیست صادرکنندگان ترکیه به عراق به کالاهای چوبی نیز اشاره شده است.
- کالاهای مبلمان، اثاثیه منزل و دکوراسیون داخلی: این دسته‌بندی در گزارش‌های سرمایه‌گذاری و تجارت با کردستان به عنوان بخش قابل رشد ذکر شده است.
- کالاهای مصرفی و مواد غذایی وارداتی
- کالاهای پلاستیکی، بسته‌بندی و مواد شیمیایی: در آمار تجارت ترکیه به عراق، پلاستیک به عنوان یکی از اقلام برجسته شمرده شده است.
- کالاهای لوکس و جواهرات / فلزات گران‌بها: در تجارت ترکیه به عراق عنوان «جواهرات و سنگ‌های قیمتی» نیز ذکر شده است.
کشورهای عمده صادرکننده به اقلیم کردستان
اقلیم کردستان عراق از نظر واردات بسیار متکی به تأمین‌کنندگان خارجی است و در سال‌های اخیر ترکیه، چین، امارات و ایران مهم‌ترین منابع کالا برای بازارهای بزرگِ اربیل، سلیمانیه و دهوک بوده‌اند. ایران همچنان یکی از بازیگران مهمِ منطقه است، به‌ویژه برای کالاهای مصرفی، مصالح ساختمانی و مواد غذاییِ ارزان‌قیمت؛ اما سهم نسبی ایران در تجارت کل عراق و در تجارتِ مقصدِ کردستان نوسان دارد و در سال‌های اخیر رقابت ترکیه و چین شدت یافته است.
رقابت ترکیه، چین و امارات
ترکیه در ۲۰۲۴ حدود ۱۳–۱۴ میلیارد دلار صادرات به عراق داشته و سهم اقلیم کردستان از این رقم بین ۲۰درصد تا ۲۵درصد تخمین زده شده است؛ یعنی ترکیه یک رقیب قدرتمند و عمده برای بازار کردستان است، به‌ویژه در زمینه ماشین‌آلات، مصالح ساختمانی، لوازم خانگی و کالاهای مصرفی. حضور شرکت‌های ترکیه‌ای و شعبات تجاری‌شان در اربیل نیز پررنگ است.
چین و امارات: چین عمدتاً کالای الکترونیک و ماشین‌آلات سنگین می‌فرستد و امارات عمده مراکز تجاری و کالاهای لوکس/تجاری را پوشش می‌دهد. رشد روابط تجاری با این کشورها باعث شده فضای رقابتی مقابل عرضه ایرانی فشرده شود.
مسیرهای تدارکاتی و اهمیت مرزها
سه گذرگاه رسمی بین اقلیم کردستان و ایران عبارت‌اند از: پرویزخان، حاجی عُمران و باشماخ.علاوه بر این، مبادلات از گذرگاه‌های نیمه‌رسمی و راه‌های ترانزیتی غیررسمی نیز صورت می‌گیرد؛ این مسیرها نقش کلیدی در سرعت و هزینه واردات دارند. وقفه یا باز/بسته شدن این مرزها سریعاً روی عرضه کالا اثر می‌گذارد.
خطرات اقلام صادراتی به اقلیم کردستان برای صادرکنندگان ایرانی
- رقابت قیمت و کیفیت از سوی کالاهای ترکیه‌ای و چینی که معمولاً بسته‌بندی بهتر و شبکه توزیع قوی‌تری دارند.
- مشکلات گمرکی و تغییرات سیاست‌های وارداتی عراق/کردستان — محدودیت‌ها، تعرفه‌ها و بروکراسی می‌تواند تجارت را مختل کند.
- تأثیر تحریم‌ها و همچنین تغییر در سیاست‌های کلان می‌تواند بازار صادرات کالاهای ایرانی را تضعیف کند.
چشم‌انداز آینده صادرات ایران به اقلیم کردستان
تا پایان ۲۰۲۵ احتمال دارد سهم ترکیه و چین در بازار کالاهای مصرفی و مصالح افزایش یابد؛ با این حال ایران همچنان در کالاهای خاص (قیمت‌محور، مصالح ساختمانی ساده، برخی محصولات غذایی محلی) جایگاه خود را حفظ خواهد کرد، مشروط بر این که موانع لجستیکی و موارد مرتبط با کیفیت را مدیریت کند. افزایش تجارت رسمی ترکیه با عراق (و از سرگیری صادرات نفتی کردستان از مسیر رسمی در ماه گذشته میلادی) می‌تواند ساختار بازار را تغییر دهد اما تأثیر آن بر کالاهای غیرنفتی محدودتر خواهد بود.
برای آگاهی از تغییرات جدید در روندهای گمرکی و تأثیر آن بر واردات اقلیم، می‌توانید گزارش رئیس گمرک عراق در مرحله سوم آسیکودا سال آینده اجرا می‌شود را نیز مطالعه کنید؛ گزارشی که جزئیات مهمی درباره به‌روزرسانی‌های نظام گمرکی عراق ارائه می‌دهد.