🔻بازار کردستان:
مدیرکل دام وزارت کشاورزی می‌گوید: اقلیم کردستان سالانه نیازمند۵۰۰ هزار تن شیر است، اما تنها ظرفیت تولید ۲۸۵ هزار تن شیر را دارد.
به گفته فراس صادق «پروژه‌های پرورش گاو شیری در طول کابینه نهم ۲۱ درصد افزایش یافته است. چندین پروژه بزرگ نیز تصویب شده که در آینده در اربیل، دهوک و سلیمانیه اجرا خواهند شد.»
چشم انداز تولید لبنیات در اقلیم
بازار لبنیات عراق ـ که بخش قابل‌توجهی از ظرفیت و رشد آن در اقلیم کردستان متمرکز است طی سال‌های اخیر به‌سرعت در حال گسترش بوده و به‌طور فزاینده‌ای توجه سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را جلب کرده است. گزارش‌های تحلیلیِ تازه ارزش بازار لبنیات عراق را حدود ۱٫۴ میلیارد دلار در ۲۰۲۳ با نرخ رشد سالانه مرکب بیش از ۶درصد برآورد می‌کنند؛ داده‌هایی که با وجود کمبود آمار رسمیِ منسجم، نشان‌دهنده‌ی شکاف بزرگ میان تقاضا و عرضه داخلی و فرصت‌های روشن برای سرمایه‌گذاری در زنجیره‌ی ارزش شیر هستند.
اقلیم کردستان به دلیل اقلیم نیمه‌کوهستانی، دسترسی نسبی به آب، و سنت دامداری روستایی، کانون طبیعی پرورش گاو و تولید شیر در شمال عراق است. ارزیابی‌های سیاست‌گذاری و توسعه کشاورزی نیز به این مزیت نسبی اشاره می‌کنند، هرچند بر چالش‌های ساختاری (کمبود داده‌های قابل اتکا، زیرساخت سردخانه و حمل‌ونقل سرد، هزینه خوراک دام، و تأمین برق) تأکید دارند.
در سطح سیاستی، پلتفرم رسمی جذب سرمایه «Invest in Kurdistan» بخش «کشاورزی و صنایع غذایی» را یکی از پیشران‌های تنوع‌بخشی اقتصادی معرفی کرده و به‌صراحت فرصت‌های تولید شیر، جمع‌آوری، فرآوری و بسته‌بندی را برای سرمایه‌گذاران برشمرده است؛ از جمله پروژه‌های «گاو شیری صنعتی»، خطوط پاستوریزاسیون/استریل، و شبکه‌های جمع‌آوری شیر خام.
در تاریخ ۷ اکتبر ۲۰۲۴، نخست‌وزیر اقلیم کردستان «کاوین فارم» را در شهرستان سمیلِ استان دهوک افتتاح کرد؛ پروژه‌ای یکپارچه با هزینه سرمایه‌گذاری ۶۰ میلیون دلار که بین ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ رأس گاو شیری را در بر می‌گیرد و روزانه حدود ۱۲۰ تن شیر تولید می‌کند. این مجموعه علاوه بر واحد دامداری، دارای کارخانه فرآوری شیر و لبنیات، واحد تولید علوفه، مدیریت کود و نیروگاه بیوگاز است؛ بدین معنا که عملاً زنجیره از مزرعه تا فرآوری را درون خود ادغام کرده است.
رسانه‌های عراق این پروژه را «بزرگ‌ترین طرح تولید لبنیات در اقلیم و سراسر عراق» خوانده و از تسهیلات حکومتی (زمین، آب، برق) برای تکمیل پروژه سخن گفته‌اند؛ نشانه‌ای از نقش فعال دولت محلی در «کاهش ریسک‌های زیرساختی» برای سرمایه‌گذار.
در ژوئن ۲۰۲۳، کارخانه لبنیات زۆم به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین واحدهای فرآوری در اربیل آغاز به کار کرد. فرمانداری اربیل اعلام کرده است که در سال نخست فعالیت، این واحد ۱۰۰ شغل مستقیم و ۲۷۰۰ شغل غیرمستقیم در ناحیه مرگسور ایجاد کرده و با خرید شیر روستاییان از طریق ایستگاه‌های جمع‌آوری به افزایش درآمد دامداران کمک کرده است؛ الگوی «پیوند کارخانه و مزرعه» که برای پایداری عرضه کلیدی است.
در کنار پروژه‌های بزرگ، چندین واحد کوچک و متوسط بومی در سلیمانیه، رانیه و دهوک فعال‌اند که روی «اصالت محلی، تازه‌بودن، و پرهیز از شیر خشک» در بازاریابی تأکید می‌کنند. اگرچه بنا داده‌های رسمیِ ظرفیت تولید آن‌ها محدود است، حضورشان برای تکمیل اکوسیستم عرضه محلی و ایجاد رقابت کیفی اهمیت دارد.
بخش تحقیقات سفارت هلند طی گزارشی ضمن تأکید بر قابلیت جغرافیایی اقلیم کردستان در بازار لبنیات عراق، فرصت‌های روشن برای سرمایه‌گذاران اروپایی (به‌ویژه هلندی‌ها) در حوزه‌های ژنتیک دام، خوراک، سردخانه، لجستیک سرد و فرآوری با ارزش افزوده را اعلام کرده است. در سطح «توسعه‌محور»، پروژه‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) در نینوا/موصل (همسایه اقلیم) با ایجاد مراکز جمع‌آوری شیر، بهبود تجهیزات شیردوشی و زنجیره سرد به احیای تولید و کاهش ضایعات کمک کرده‌اند. هرچند کانون این پروژه‌ها حکومت مرکزی عراق است، اما از آنجا که بازار و مسیرهای توزیع با اقلیم درهم‌تنیده‌اند، اثرات جانبی مثبت بر شبکه تأمین اقلیم متصور است.
در سطح تجارت منطقه‌ای، مذاکرات اخیر مصر با اقلیم برای بازگشایی بازار محصولات غذایی با منشأ حیوانیِ فرآوری‌شده (از جمله لبنیات) نشان می‌دهد اربیل در پی تنوع‌بخشی به شرکای واردات/صادرات است؛ روندی که در صورت استانداردسازی متقابل می‌تواند برای «تأمین مواد اولیه» و «بازارهای صادراتی» لبنیات اقلیم سودمند باشد.
یکپارچگی عمودی (از مزرعه تا فرآوری و انرژیِ بازیافتی)، همان‌گونه که در مجموعه «کاوین فارم» دیده می‌شود، پاسخ روشنی به ریسک‌های تأمین خوراک، قیمت تمام‌شده و پایداری انرژی است. افزودن بیوگاز به سبد انرژی کارخانه‌ها می‌تواند شدت انرژی را کاهش دهد و ردپای کربنی را بهبود بخشد.
خوشه‌های لبنی محلی با محوریت کارخانه‌های اربیل، دهوک و سلیمانیه، اگر با توسعه کشت قراردادی علوفه، تسهیلات سرمایه‌ای برای سردخانه‌ها، و اعتبارات خرد برای دامداران همراه شوند، قادر خواهند بود سهم واردات را در سبد لبنیات اقلیم کاهش دهند و ظرفیت صادراتی برای محصولات با ارزش افزوده (ماست‌های پروبیوتیک، پنیرهای محلیِ برندسازی‌شده، و قیماغ بسته‌بندی‌شده) ایجاد کنند. از منظر بازاریابی و برندینگ، تجربه Zom در خلق برند محلیِ قابل اعتماد و روایت «شیر تازه ۱۰۰ درصد» قابل تعمیم است؛ ترکیبِ کنترل کیفیت، برچسب‌گذاری شفاف، و کانال‌های توزیع سرد می‌تواند ترجیحات مصرف‌کننده شهری در اربیل و دهوک را به نفع تولیدکنندگان بومی تغییر دهد.
در سطح بازار کار و توسعه روستایی، داده‌های فرمانداری اربیل (درباره اشتغال مستقیم و غیرمستقیم زوم) و ظرفیت اشتغال‌زایی کاوین (مستقیم و زنجیره‌ای) نشان می‌دهد صنعت لبنیات می‌تواند پیشران اشتغال محلی و بازگشت سرمایه اجتماعی باشد؛ مشروط به آنکه سیاست‌های حمایتی، تسهیلات زیرساختی و اتصال به بازارهای منطقه‌ای (مانند مصر) هم‌افزا عمل کنند.
